ISO 37000:2021

مقدمه:

در چشم‌انداز کنونی کسب‌وکار، سازمان‌ها با فشارهای فزاینده‌ای از سوی ذی‌نفعان، رگولاتورها و جامعه برای شفافیت، پاسخگویی و رفتار اخلاقی مواجه هستند. حکمرانی سازمانی ضعیف می‌تواند منجر به شکست‌های مالی، آسیب به اعتبار و حتی فروپاشی کامل شود. در مقابل، یک سیستم حکمرانی قوی و اثربخش می‌تواند مزیت رقابتی ایجاد کند، اعتماد را تقویت بخشد و پایداری بلندمدت را تضمین کند. سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO) با درک این نیاز مبرم، استاندارد ISO 37000 را منتشر کرده است تا یک راهنمای عملی و شناخته شده بین‌المللی برای حکمرانی سازمانی ارائه دهد. این استاندارد به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ساختارها، فرآیندها و فرهنگ مورد نیاز برای تصمیم‌گیری‌های مسئولانه و نظارت اثربخش را ایجاد کنند. این مقاله به تفصیل به این استاندارد می‌پردازد، اصول آن را تبیین می‌کند و اهمیت آن را در محیط کسب‌وکار مدرن برجسته می‌سازد.

1. درک حکمرانی سازمانی و اهمیت آن در عصر کنونی

حکمرانی سازمانی (Organizational Governance) به سیستمی اشاره دارد که سازمان‌ها توسط آن هدایت، کنترل و پاسخگو می‌شوند. این سیستم شامل مجموعه‌ای از فرآیندها، آداب و رسوم، سیاست‌ها، قوانین و نهادهایی است که نحوه اداره، مدیریت و نظارت بر یک سازمان را تعیین می‌کنند. حکمرانی سازمانی فراتر از صرفاً رعایت قوانین و مقررات است؛ این مفهوم شامل ایجاد یک فرهنگ سازمانی است که اخلاق، شفافیت، پاسخگویی و تعهد به ارزش‌ها را ترویج می‌کند.

1.1. تعریف و اجزای کلیدی حکمرانی سازمانی:

بر اساس تعریف ISO 37000، حکمرانی سازمانی "سیستمی است که توسط آن سازمان تصمیم‌گیری می‌کند و مسئولیت نظارت بر اقدامات خود را بر عهده می‌گیرد، به منظور دستیابی به هدف خود، در عین رعایت ارزش‌ها و منافع ذی‌نفعان." (ISO 37000:2021). این تعریف بر سه عنصر اصلی تأکید دارد:

• تصمیم‌گیری: فرآیندهایی که از طریق آن‌ها تصمیمات استراتژیک و عملیاتی گرفته می‌شوند.

• پاسخگویی: اطمینان از اینکه سازمان و افراد آن در قبال اقدامات و نتایج خود مسئول هستند.

• نظارت: مکانیسم‌هایی برای ارزیابی عملکرد و اطمینان از انطباق با سیاست‌ها و اهداف.

اجزای کلیدی یک سیستم حکمرانی سازمانی قوی عبارتند از:

• ساختارها و مسئولیت‌ها: هیئت مدیره، کمیته‌های اجرایی، مدیران ارشد و تفکیک واضح نقش‌ها و مسئولیت‌ها.

• ارزش‌ها و اخلاق: تعیین مجموعه‌ای از ارزش‌های اصلی و یک کد اخلاقی که رفتار سازمانی را راهنمایی می‌کند.

• شفافیت و افشاگری: ارائه اطلاعات به موقع و دقیق به ذی‌نفعان داخلی و خارجی.

• مدیریت ریسک: شناسایی، ارزیابی و مدیریت ریسک‌هایی که می‌توانند بر دستیابی به اهداف تأثیر بگذارند.

• کنترل‌های داخلی: فرآیندها و سیاست‌هایی که برای اطمینان از کارایی عملیات و حفاظت از دارایی‌ها طراحی شده‌اند.

• مشارکت ذی‌نفعان: در نظر گرفتن دیدگاه‌ها و منافع ذی‌نفعان مختلف شامل کارکنان، مشتریان، تأمین‌کنندگان، جامعه و سرمایه‌گذاران.

1.2. اهمیت حکمرانی سازمانی در عصر کنونی:

اهمیت حکمرانی سازمانی در دهه‌های اخیر به طور فزاینده‌ای افزایش یافته است، دلایل متعددی برای این امر وجود دارد:

• افزایش پیچیدگی کسب‌وکار: جهانی‌سازی، پیشرفت‌های تکنولوژیکی و محیط‌های رگولاتوری پیچیده‌تر، سازمان‌ها را با چالش‌های بی‌سابقه‌ای روبرو کرده است. حکمرانی قوی به هدایت سازمان در این پیچیدگی‌ها کمک می‌کند.

• رسوایی‌های شرکتی: حوادث و رسوایی‌های بزرگ شرکتی در سراسر جهان، توجه را به ضعف‌های حکمرانی جلب کرده و نیاز به چارچوب‌های قوی‌تر را برجسته ساخته است.

• انتظارات ذی‌نفعان: ذی‌نفعان دیگر تنها به سودآوری توجه نمی‌کنند، بلکه انتظار دارند سازمان‌ها مسئولیت‌پذیری اجتماعی و زیست‌محیطی داشته باشند.

• مدیریت ریسک: حکمرانی اثربخش نقش حیاتی در شناسایی، ارزیابی و مدیریت طیف وسیعی از ریسک‌ها، از ریسک‌های مالی و عملیاتی گرفته تا ریسک‌های اعتباری و سایبری، ایفا می‌کند.

• جذب سرمایه و اعتماد سرمایه‌گذاران: سرمایه‌گذاران به طور فزاینده‌ای به سازمان‌هایی تمایل دارند که دارای ساختارهای حکمرانی شفاف و قوی هستند، زیرا این امر نشان‌دهنده پایداری و مدیریت مسئولانه است.

• پایداری بلندمدت: حکمرانی خوب با ارتقای تصمیم‌گیری‌های اخلاقی و مسئولانه، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ارزش‌های بلندمدت ایجاد کرده و در برابر نوسانات اقتصادی و اجتماعی تاب‌آوری بیشتری داشته باشند.

• انطباق با مقررات: بسیاری از کشورها قوانین و مقررات سخت‌گیرانه‌ای را برای حکمرانی شرکتی وضع کرده‌اند. حکمرانی قوی به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با این الزامات انطباق داشته باشند و از جریمه‌ها و پیامدهای قانونی جلوگیری کنند.

به گفته OECD (سازمان همکاری اقتصادی و توسعه)، چارچوب حکمرانی شرکتی خوب برای حمایت از رشد اقتصادی، افزایش رقابت‌پذیری و ارتقای ثبات مالی ضروری است. (OECD Principles of Corporate Governance). این اصول، گرچه بیشتر بر شرکت‌های سهامی عام تمرکز دارند، اما مفاهیم اساسی آن‌ها برای همه انواع سازمان‌ها کاربرد دارند.

2. استاندارد ISO 37000: راهنمای جامع حکمرانی سازمانی

ISO 37000:2021 یک استاندارد بین‌المللی است که رهنمودهایی را برای حکمرانی سازمانی ارائه می‌دهد. این استاندارد به سازمان‌ها در هر اندازه و نوعی – چه دولتی، خصوصی یا غیرانتفاعی – کمک می‌کند تا سیستم‌های حکمرانی خود را به طور مؤثری پیاده‌سازی، حفظ و بهبود بخشند. هدف اصلی آن ارائه یک درک مشترک از حکمرانی و کمک به سازمان‌ها برای دستیابی به اهدافشان در عین رفتار مسئولانه است.

2.1. اهداف و دامنه ISO 37000:

ISO 37000 با هدف ایجاد یک زبان و درک مشترک از حکمرانی سازمانی در سطح جهانی توسعه یافته است. اهداف کلیدی آن عبارتند از:

• ارائه یک چارچوب جامع: فراهم آوردن یک ساختار کلی برای حکمرانی که برای انواع مختلف سازمان‌ها قابل تطبیق باشد.

• تقویت اثربخشی: کمک به سازمان‌ها برای بهبود فرآیندهای تصمیم‌گیری و نظارت خود.

• افزایش پاسخگویی و اعتماد: ایجاد شفافیت بیشتر و تقویت اعتماد ذی‌نفعان از طریق رفتارهای مسئولانه.

• حمایت از پایداری: ترویج رویکردهای بلندمدت و مسئولیت‌پذیری اجتماعی و زیست‌محیطی.

• راهنمایی برای عمل: ارائه توصیه‌های عملی برای هیئت‌های حکمرانی و مدیریت.

دامنه این استاندارد بسیار گسترده است و تمامی جنبه‌های حکمرانی را پوشش می‌دهد، از جمله ساختارها، روابط، فرهنگ، اهداف و مسئولیت‌پذیری. این استاندارد بر مفهوم "سازمان" به معنای عام کلمه تأکید دارد، نه فقط شرکت‌های سهامی عام، و تلاش می‌کند تا برای طیف وسیعی از نهادها کاربردی باشد. (ISO 37000:2021).

2.2. اصول کلیدی حکمرانی در ISO 37000:

ISO 37000 بر 11 اصل کلیدی حکمرانی تأکید دارد که به عنوان سنگ بنای یک سیستم حکمرانی اثربخش عمل می‌کنند. این اصول، دیدگاه‌های بین‌المللی و بهترین تجربیات را در بر می‌گیرند:

1. هدف (Purpose): سازمان باید هدف روشنی داشته باشد که پایه و اساس تصمیمات حکمرانی را شکل می‌دهد. این هدف باید ارزش‌آفرینی بلندمدت را در نظر بگیرد.

2. ارزش‌آفرینی (Value Generation): حکمرانی باید فرآیندهایی را برای ایجاد و حفظ ارزش برای سازمان و ذی‌نفعان آن تسهیل کند.

3. استراتژی (Strategy): هیئت حکمرانی مسئول اطمینان از وجود یک استراتژی روشن و سازگار با هدف سازمان است.

4. نظارت و کنترل (Oversight and Control): مکانیسم‌های نظارتی قوی برای اطمینان از اینکه سازمان به درستی هدایت و کنترل می‌شود، ضروری است.

5. مسئولیت‌پذیری (Accountability): افراد و بخش‌ها در قبال اقدامات خود مسئول هستند و باید در مورد عملکرد خود پاسخگو باشند.

6. شفافیت و افشاگری (Transparency and Disclosure): اطلاعات مرتبط و به موقع باید به ذی‌نفعان ارائه شود.

7. مشارکت ذی‌نفعان (Stakeholder Engagement): شناسایی و در نظر گرفتن منافع ذی‌نفعان مختلف برای تصمیم‌گیری‌های جامع.

8. رهبری (Leadership): هیئت حکمرانی باید رهبری مؤثر و الهام‌بخشی را از طریق رفتار اخلاقی و تصمیم‌گیری مسئولانه ارائه دهد.

9. داده و اطلاعات (Data and Information): تصمیمات باید بر اساس داده‌ها و اطلاعات دقیق، قابل اعتماد و به موقع گرفته شوند.

10. ریسک (Risk): حکمرانی باید اطمینان حاصل کند که ریسک‌ها به طور اثربخشی شناسایی، ارزیابی و مدیریت می‌شوند.

11. تاب‌آوری و پایداری (Resilience and Sustainability): سازمان باید قادر به سازگاری با تغییرات و حفظ عملکرد خود در بلندمدت باشد، با در نظر گرفتن اثرات زیست‌محیطی و اجتماعی.

این اصول به هم پیوسته هستند و به طور مشترک یک چارچوب حکمرانی منسجم را تشکیل می‌دهند. پیاده‌سازی این اصول نیازمند تعهد از سوی بالاترین سطوح سازمان است. (ISO Global, "ISO 37000 – Governance of organizations – Guidance," 2021).

2.3. رابطه ISO 37000 با سایر استانداردهای حکمرانی و مدیریت:

ISO 37000 به عنوان یک استاندارد راهنما برای حکمرانی سازمانی، مکمل و نه جایگزین سایر استانداردهای مدیریتی و حکمرانی است. این استاندارد یک رویکرد جامع را ارائه می‌دهد و می‌تواند به عنوان یک چتر برای ادغام اصول سایر استانداردها عمل کند:

• ISO 37001 (سیستم‌های مدیریت ضد رشوه): ISO 37000 با تأکید بر اخلاق و پاسخگویی، زمینه‌ساز پیاده‌سازی استانداردهایی مانند ISO 37001 است. حکمرانی خوب در راستای مبارزه با فساد و رشوه عمل می‌کند.

• ISO 31000 (مدیریت ریسک): یکی از اصول کلیدی ISO 37000 مدیریت ریسک است. ISO 31000 راهنمای مفصلی در مورد نحوه پیاده‌سازی یک سیستم مدیریت ریسک جامع ارائه می‌دهد که می‌تواند مستقیماً در چارچوب ISO 37000 ادغام شود.

• ISO 9001 (سیستم‌های مدیریت کیفیت): حکمرانی قوی کیفیت را در تمام سطوح سازمان ترویج می‌کند. ISO 9001 به بهبود فرآیندهای عملیاتی و کیفیت محصولات و خدمات کمک می‌کند، که همگی تحت نظارت چارچوب حکمرانی قرار می‌گیرند.

• ISO 26000 (راهنمای مسئولیت‌پذیری اجتماعی): پایداری و مسئولیت‌پذیری اجتماعی از اصول اساسی ISO 37000 هستند. ISO 26000 رهنمودهای عمیق‌تری را در این زمینه ارائه می‌دهد و می‌تواند در راستای دستیابی به اهداف پایداری حکمرانی مورد استفاده قرار گیرد.

• چارچوب‌های حکمرانی شرکتی (مانند COSO): در حالی که ISO 37000 یک استاندارد راهنما است، چارچوب‌هایی مانند COSO (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission) نیز رهنمودهایی برای کنترل‌های داخلی و مدیریت ریسک ارائه می‌دهند که می‌توانند به سازمان‌ها در پیاده‌سازی جنبه‌های خاصی از حکمرانی کمک کنند. ISO 37000 می‌تواند به عنوان یک چارچوب سطح بالا برای یکپارچه‌سازی این رویکردها عمل کند.

در واقع، ISO 37000 یک دیدگاه کل‌نگر ارائه می‌دهد که به سازمان‌ها اجازه می‌دهد تا سیستم‌های مدیریتی مختلف را در یک چارچوب حکمرانی منسجم و همسو با استراتژی کلی سازمان ادغام کنند. این هم‌افزایی به سازمان‌ها کمک می‌کند تا از تکرار جلوگیری کرده و به حداکثر اثربخشی دست یابند. (BSI Group, "ISO 37000 Organizational Governance Guidance," 2021).

3. پیاده‌سازی ISO 37000: گام‌ها، چالش‌ها و مزایا

پیاده‌سازی موفق ISO 37000 نیازمند یک رویکرد سیستماتیک و تعهد از سوی تمام سطوح سازمان، به ویژه هیئت حکمرانی و مدیریت ارشد است. این فرآیند می‌تواند به طور قابل توجهی به بهبود عملکرد کلی و پایداری سازمان کمک کند.

3.1. مراحل کلیدی برای پیاده‌سازی ISO 37000:

اگرچه ISO 37000 یک استاندارد قابل گواهینامه نیست (برخلاف ISO 9001 یا ISO 37001)، اما سازمان‌ها می‌توانند از رهنمودهای آن برای ارزیابی و بهبود سیستم حکمرانی خود استفاده کنند. مراحل کلی برای پیاده‌سازی عبارتند از:

1. شناخت و تعهد (Commitment and Understanding):

   • تعهد هیئت حکمرانی: هیئت حکمرانی (Board of Governors/Directors) باید به طور کامل از اهمیت و الزامات ISO 37000 آگاه باشد و متعهد به پیاده‌سازی آن شود.

   • آموزش: آموزش لازم برای اعضای هیئت حکمرانی و مدیران ارشد در مورد اصول و الزامات استاندارد.

   • تشکیل تیم حکمرانی: تعیین یک گروه کاری یا کمیته‌ای که مسئولیت نظارت بر پیاده‌سازی را بر عهده بگیرد.

2. ارزیابی وضعیت موجود (Current State Assessment):

   • تحلیل شکاف (Gap Analysis): ارزیابی سیستم حکمرانی فعلی سازمان در برابر اصول و رهنمودهای ISO 37000. شناسایی نقاط قوت و ضعف و شکاف‌های موجود.

   • شناسایی ذی‌نفعان: نقشه‌برداری از ذی‌نفعان کلیدی، نیازها و انتظارات آن‌ها.

3. طراحی و برنامه‌ریزی (Design and Planning):

   • تعیین هدف و استراتژی: بازبینی و شفاف‌سازی هدف و استراتژی سازمان در راستای اصول ISO 37000.

   • توسعه یا بازنگری چارچوب حکمرانی: ایجاد یا بازنگری سیاست‌ها، رویه‌ها، ساختارها و فرآیندهای حکمرانی برای انطباق با استاندارد. این شامل:

     • تعیین نقش‌ها، مسئولیت‌ها و اختیارات.

     • توسعه کدهای اخلاقی و رفتاری.

     • ایجاد مکانیسم‌هایی برای مدیریت ریسک و کنترل‌های داخلی.

     • طراحی فرآیندهای شفافیت و افشاگری.

   • تدوین برنامه پیاده‌سازی: ایجاد یک برنامه عملیاتی با اهداف مشخص، زمان‌بندی و تخصیص منابع.

4. اجرا و استقرار (Implementation and Deployment):

   • ارتباطات: اطلاع‌رسانی مستمر به تمام سطوح سازمان در مورد تغییرات و انتظارات جدید.

   • آموزش کارکنان: برگزاری دوره‌های آموزشی برای کارکنان در مورد نقش آن‌ها در سیستم حکمرانی جدید.

   • استقرار فرآیندها و سیستم‌ها: پیاده‌سازی سیاست‌ها، رویه‌ها و کنترل‌های طراحی شده.

   • توسعه فرهنگ حکمرانی: ترویج فرهنگ اخلاقی، مسئولیت‌پذیری و شفافیت در سراسر سازمان.

5. پایش، بررسی و بهبود مستمر (Monitoring, Review, and Continual Improvement):

   • پایش عملکرد: ارزیابی مستمر اثربخشی سیستم حکمرانی از طریق شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPIs).

   • بازبینی دوره‌ای: هیئت حکمرانی باید به طور منظم سیستم حکمرانی را بازبینی کند تا از انطباق و اثربخشی آن اطمینان حاصل شود.

   • ممیزی داخلی: انجام ممیزی‌های داخلی برای شناسایی فرصت‌های بهبود.

   • اقدامات اصلاحی و پیشگیرانه: اتخاذ تدابیر لازم برای رفع کاستی‌ها و جلوگیری از تکرار آن‌ها.

   • بازخورد ذی‌نفعان: جمع‌آوری و تحلیل بازخورد از ذی‌نفعان برای شناسایی زمینه‌های بهبود. (ISO, "Benefits of standards," 2021).

3.2. چالش‌های رایج در پیاده‌سازی:

پیاده‌سازی ISO 37000، مانند هر تغییر سازمانی عمده‌ای، می‌تواند با چالش‌هایی همراه باشد:

• مقاومت در برابر تغییر: کارکنان و حتی برخی مدیران ممکن است در برابر تغییرات در ساختارها و فرآیندها مقاومت کنند.

• فقدان تعهد مدیریت ارشد: بدون حمایت و تعهد قوی از سوی بالاترین سطوح سازمان، تلاش‌های پیاده‌سازی ممکن است با شکست مواجه شود.

• پیچیدگی و ابهام: حکمرانی می‌تواند مفهومی پیچیده باشد و تفسیر و پیاده‌سازی اصول آن ممکن است دشوار باشد.

• منابع محدود: سازمان‌ها ممکن است با محدودیت در منابع مالی، انسانی و زمانی برای پیاده‌سازی مواجه شوند.

• فرهنگ سازمانی نامناسب: اگر فرهنگ سازمانی فعلی با اصول شفافیت، پاسخگویی و اخلاق همسو نباشد، تغییر آن می‌تواند یک چالش بزرگ باشد.

• یکپارچه‌سازی با سیستم‌های موجود: ادغام ISO 37000 با سیستم‌ها و فرآیندهای مدیریتی موجود می‌تواند پیچیده باشد.

3.3. مزایای کلیدی پیاده‌سازی ISO 37000:

با وجود چالش‌ها، مزایای پیاده‌سازی ISO 37000 برای سازمان‌ها قابل توجه است:

• بهبود عملکرد و اثربخشی: چارچوب حکمرانی قوی به تصمیم‌گیری‌های بهتر و هدایت مؤثرتر سازمان کمک می‌کند و منجر به بهبود عملکرد عملیاتی و مالی می‌شود.

• افزایش اعتماد و اعتبار: شفافیت و پاسخگویی بالا اعتماد ذی‌نفعان از جمله مشتریان، سرمایه‌گذاران و جامعه را افزایش می‌دهد و به بهبود اعتبار سازمان کمک می‌کند.

• مدیریت ریسک بهبود یافته: سیستم‌های حکمرانی قوی شامل فرآیندهای مدیریت ریسک جامع هستند که به شناسایی، ارزیابی و کاهش ریسک‌ها کمک می‌کنند.

• انطباق با مقررات: پیاده‌سازی استاندارد به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با الزامات قانونی و رگولاتوری مربوطه انطباق بیشتری داشته باشند و از جریمه‌ها و دعاوی قضایی جلوگیری کنند.

• جذب سرمایه‌گذاران: سازمان‌هایی با حکمرانی قوی برای سرمایه‌گذاران جذاب‌تر هستند، زیرا نشان‌دهنده پایداری و مدیریت مسئولانه است.

• پایداری بلندمدت و مسئولیت‌پذیری اجتماعی: استاندارد ISO 37000 بر پایداری و مسئولیت‌پذیری اجتماعی تأکید دارد، که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا به عنوان شهروندان شرکتی خوب عمل کرده و ارزش‌های بلندمدت ایجاد کنند.

• بهبود فرهنگ سازمانی: ترویج اصول اخلاقی، شفافیت و پاسخگویی به ایجاد یک فرهنگ سازمانی مثبت و کارآمد کمک می‌کند.

• مزیت رقابتی: سازمان‌هایی با حکمرانی اثربخش می‌توانند خود را از رقبا متمایز کرده و در بازار مزیت رقابتی کسب کنند. (Governance Institute of Australia, "Guide to ISO 37000: Governance of organizations", 2021).

نتیجه‌گیری:

ISO 37000 به عنوان یک راهنمای جامع و بین‌المللی برای حکمرانی سازمانی، ابزاری قدرتمند برای سازمان‌ها در تمامی اندازه‌ها و بخش‌ها است تا نه تنها با چالش‌های پیچیده دنیای امروز مقابله کنند، بلکه به تعالی و پایداری بلندمدت نیز دست یابند. این استاندارد با تأکید بر اصول کلیدی مانند هدف، ارزش‌آفرینی، نظارت، مسئولیت‌پذیری، شفافیت و مدیریت ریسک، یک چارچوب منسجم برای تصمیم‌گیری مسئولانه و عملکرد اخلاقی ارائه می‌دهد.

پیاده‌سازی موفق ISO 37000 فراتر از یک چک‌لیست ساده است؛ این فرآیند نیازمند تعهد عمیق هیئت حکمرانی و مدیریت ارشد، تغییر فرهنگی و تلاش مستمر برای بهبود است. با این حال، مزایای آن از جمله بهبود عملکرد، افزایش اعتماد ذی‌نفعان، مدیریت بهتر ریسک و ارتقای پایداری، سرمایه‌گذاری در این حوزه را کاملاً توجیه می‌کند. سازمان‌هایی که اصول ISO 37000 را به طور مؤثر در ساختارها، فرآیندها و فرهنگ خود ادغام می‌کنند، نه تنها به اهداف استراتژیک خود دست خواهند یافت، بلکه به عنوان الگوهایی از رهبری مسئولانه و اثربخش در جامعه کسب‌وکار جهانی شناخته خواهند شد. این استاندارد نه تنها یک راهنما برای "چگونه حکمرانی کنیم"، بلکه یک دعوت به عمل برای ایجاد سازمان‌هایی است که نه تنها موفق، بلکه با احترام و اعتماد نیز همراه هستند.