ISO/TS 25108

راهنمای جامع مشخصه فنی ISO/TS 25108:2018: الزامات کلیدی برای سازمان‌های آموزش‌دهنده پرسنل آزمون‌های غیرمخرب (NDT)

در صنایع حیاتی مانند هوافضا، نفت و گاز، نیروگاهی و ساخت و ساز، اطمینان از یکپارچگی و ایمنی قطعات و سازه‌ها حرف اول را می‌زند. آزمون‌های غیرمخرب (Non-Destructive Testing - NDT) به عنوان چشم تیزبین صنعت، نقشی غیرقابل جایگزین در شناسایی عیوب پنهان بدون آسیب رساندن به قطعه ایفا می‌کنند. موفقیت این آزمون‌ها به طور مستقیم به دانش، مهارت و صلاحیت پرسنل اجراکننده بستگی دارد. در حالی که استانداردی مانند ISO 9712 به طور دقیق مشخص می‌کند که یک فرد برای کسب صلاحیت چه چیزهایی باید بداند، این سوال کلیدی باقی می‌ماند: "چه کسی و با چه کیفیتی این دانش و مهارت را به او آموزش می‌دهد؟" مشخصه فنی بین‌المللی ISO/TS 25108:2018، با عنوان "آزمون‌های غیرمخرب — الزامات برای سازمان‌های آموزش‌دهنده پرسنل NDT"، به طور خاص برای پاسخ به این سوال و تکمیل زنجیره صلاحیت در دنیای NDT تدوین شده است.

مقدمه

صلاحیت پرسنل NDT یک فرآیند سه‌گانه است: آموزش، تجربه و آزمون. استاندارد جهانی و شناخته‌شده ISO 9712، الزامات مربوط به ساعات آموزشی لازم، حداقل تجربه کاری و نحوه برگزاری آزمون‌ها برای صدور گواهینامه را مشخص می‌کند. با این حال، تا پیش از این، یک استاندارد بین‌المللی مشخص وجود نداشت که به طور متمرکز به خود "سازمان آموزش‌دهنده" بپردازد. کیفیت آموزش می‌تواند بین مراکز مختلف بسیار متغیر باشد و این ناهماهنگی، یکپارچگی کل فرآیند صلاحیت‌سنجی را تضعیف می‌کند. مشخصه فنی ISO/TS 25108 دقیقاً برای رفع این نقیصه طراحی شده است. این سند یک مشخصه فنی (Technical Specification - TS) است که مجموعه‌ای از الزامات مشخص و قابل ممیزی را برای یک سازمان آموزشی NDT تعریف می‌کند تا اطمینان حاصل شود که این سازمان دارای پرسنل، امکانات، تجهیزات، مواد آموزشی و فرآیندهای مدیریتی لازم برای ارائه آموزش‌های با کیفیت بالا و سازگار با الزامات استانداردهای صلاحیت‌سنجی است. این استاندارد، کیفیت را از ریشه و در اولین گام فرآیند صلاحیت، یعنی آموزش، تضمین می‌کند.

۱. تاریخچه و ضرورت تدوین ISO/TS 25108: تکمیل زنجیره صلاحیت

برای دهه‌ها، استاندارد ISO 9712 به عنوان مرجع اصلی برای صلاحیت‌سنجی و صدور گواهینامه پرسنل NDT در سطح جهان عمل کرده است. این استاندارد به طور واضح مشخص می‌کند که یک داوطلب برای هر سطح (Level I, II, III) و هر روش NDT (مانند التراسونیک، رادیوگرافی، ذرات مغناطیسی و غیره) باید حداقل چند ساعت آموزش دیده باشد و سرفصل‌های آموزشی باید شامل چه موارди باشند.
خلأ موجود در سیستم
با این حال، ISO 9712 الزامات دقیقی را برای خود "مرکز آموزشی" تعیین نمی‌کرد. این خلأ منجر به بروز سوالات و چالش‌های جدی در صنعت شد:
مدرسان این دوره‌ها باید دارای چه صلاحیت‌هایی باشند؟ آیا صرفاً داشتن گواهینامه سطح III کافی است یا به مهارت‌های تدریس نیز نیاز دارند؟
تجهیزات و نمونه‌های آزمایشی که در دوره‌ها استفاده می‌شوند باید دارای چه ویژگی‌هایی باشند؟ آیا نمونه‌ها باید حاوی عیوب واقعی و مرتبط با صنعت باشند؟
چگونه می‌توان اطمینان حاصل کرد که محتوای آموزشی ارائه شده، کامل، به‌روز و مطابق با آخرین ویرایش استانداردها است؟
فرآیندهای مدیریتی مرکز آموزشی، از ثبت‌نام کارآموزان تا صدور گواهی پایان دوره، باید از چه رویه‌ای پیروی کنند؟
این عدم قطعیت می‌توانست منجر به آموزش‌های بی‌کیفیت شود که در آن کارآموزان صرفاً برای قبولی در آزمون آماده می‌شدند، نه برای کسب مهارت واقعی در محیط کار.
پاسخ ISO با یک مشخصه فنی
کمیته فنی ISO/TC 135 (آزمون‌های غیرمخرب)، با درک این نیاز حیاتی، اقدام به تدوین یک سند برای استانداردسازی خود مراکز آموزشی کرد. نتیجه این تلاش، انتشار ISO/TS 25108 در سال ۲۰۱۸ بود. این مشخصه فنی، با ارائه مجموعه‌ای از الزامات شفاف و مشخص، به نهادهای صدور گواهینامه (Certification Bodies)، مشتریان و خود مراکز آموزشی یک معیار مشترک برای ارزیابی کیفیت و قابلیت‌های یک سازمان آموزش‌دهنده NDT می‌دهد. این استاندارد، حلقه مفقوده در زنجیره صلاحیت بود که آموزش را به عنوان یک فرآیند حرفه‌ای و استاندارد شده، به رسمیت می‌شناسد.

۲. کالبدشکافی ISO/TS 25108: الزامات کلیدی برای یک مرکز آموزشی NDT

این مشخصه فنی، الزامات خود را در بخش‌های مختلفی ارائه می‌دهد که در کنار هم، یک سیستم جامع برای مدیریت یک سازمان آموزشی NDT را تشکیل می‌دهند.
۱. الزامات عمومی و سازمانی:
هویت قانونی: مرکز آموزشی باید یک شخصیت حقوقی قابل شناسایی داشته باشد.
بی‌طرفی: فرآیندهای آموزشی و ارزیابی باید بی‌طرفانه و عاری از هرگونه فشار تجاری یا مالی باشند.
مسئولیت و تعهدات: مرکز باید مسئولیت فعالیت‌های آموزشی خود را بر عهده بگیرد و تعهدات مالی (مانند بیمه مسئولیت) لازم را داشته باشد.
۲. الزامات مربوط به پرسنل:
صلاحیت مدرسان: این یکی از مهم‌ترین بخش‌های استاندارد است. مدرسان نه تنها باید در روش NDT مورد نظر دارای صلاحیت فنی بالا (معمولاً گواهینامه سطح III) و تجربه صنعتی مرتبط باشند، بلکه باید دانش و مهارت کافی در زمینه اصول تدریس و آموزش نیز داشته باشند.
صلاحیت ممتحنین: افرادی که مسئول برگزاری آزمون‌های پایان دوره هستند نیز باید دارای صلاحیت‌های مشخصی باشند و از فرآیندهای ارزیابی استاندارد پیروی کنند.
نظارت و توسعه مداوم: مرکز باید فرآیندی برای نظارت بر عملکرد مدرسان و توسعه حرفه‌ای مداوم آن‌ها داشته باشد.
۳. الزامات مربوط به امکانات، تجهیزات و نمونه‌ها:
محیط آموزشی: کلاس‌های تئوری و کارگاه‌های عملی باید از نظر فضا، نور، تهویه و ایمنی مناسب باشند.
تجهیزات NDT: مرکز باید به تعداد کافی از تجهیزات سالم، کالیبره و به‌روز برای هر روش آموزشی دسترسی داشته باشد تا تمام کارآموزان فرصت کار عملی کافی را داشته باشند.
نمونه‌های آزمایشی (Test Specimens): این بخش بسیار حیاتی است. مرکز باید مجموعه‌ای متنوع از نمونه‌های آزمایشی را در اختیار داشته باشد که حاوی انواع عیوب طبیعی یا مصنوعی مرتبط با محصولات واقعی صنعتی باشند. مشخصات کامل هر نمونه و عیوب آن باید مستند شده باشد.
۴. الزامات مربوط به طراحی و محتوای دوره:
سرفصل‌های آموزشی (Syllabus): برای هر دوره باید یک سرفصل دقیق و مدون وجود داشته باشد که کاملاً با الزامات استانداردهای مربوطه (مانند ISO 9712) مطابقت داشته باشد.
مواد آموزشی: جزوات، کتاب‌ها، ارائه‌ها و سایر مواد آموزشی باید از نظر فنی دقیق، کامل، خوانا و به‌روز باشند.
توازن بین تئوری و عمل: دوره‌ها باید توازن مناسبی بین آموزش‌های تئوری و تمرین‌های عملی داشته باشند.
۵. الزامات مربوط به فرآیندهای آموزشی:
اطلاعات دوره: اطلاعات کامل و دقیقی در مورد اهداف، پیش‌نیازها، مدت زمان و هزینه دوره باید قبل از ثبت‌نام در اختیار داوطلبان قرار گیرد.
سوابق کارآموزان: مرکز باید سوابق دقیق و کاملی از حضور، پیشرفت و نتایج ارزیابی هر کارآموز را نگهداری کند.
۶. الزامات مربوط به آزمون‌ها و گواهی‌ها:
امنیت آزمون: باید فرآیندهای مشخصی برای اطمینان از امنیت سوالات و فرآیند برگزاری آزمون وجود داشته باشد.
گواهی پایان دوره: مرکز باید پس از تکمیل موفقیت‌آمیز دوره، گواهی آموزشی صادر کند که به وضوح نشان‌دهنده نام کارآموز، روش NDT، سطح، مدت زمان و سرفصل‌های پوشش داده شده باشد.
۷. الزامات مربوط به سیستم مدیریت کیفیت:
سیستم مدون: مرکز آموزشی باید یک سیستم مدیریت کیفیت مدون (مشابه اصول ISO 9001 اما متناسب با فعالیت‌های آموزشی) را پیاده‌سازی و نگهداری کند. این سیستم باید شامل کنترل مستندات، رسیدگی به شکایات و فرآیندی برای بهبود مستمر باشد.

۳. مزایای استراتژیک انطباق با ISO/TS 25108

انطباق با این مشخصه فنی، مزایای قابل توجهی برای تمام ذینفعان در اکوسیستم NDT به همراه دارد.
برای مراکز آموزشی:
افزایش اعتبار و شهرت: نشان دادن انطباق با یک استاندارد بین‌المللی، اعتبار مرکز را در سطح ملی و جهانی به شدت افزایش می‌دهد.
مزیت رقابتی: این استاندارد به یک معیار برای انتخاب مراکز آموزشی توسط شرکت‌های بزرگ و نهادهای صدور گواهینامه تبدیل می‌شود.
بهبود مستمر و کارایی: الزامات استاندارد، مرکز را به سمت بهینه‌سازی فرآیندها، بهبود کیفیت آموزش و افزایش کارایی سوق می‌دهد.
برای کارآموزان و پرسنل NDT:
اطمینان از کیفیت آموزش: کارآموزان اطمینان حاصل می‌کنند که در یک مرکز معتبر با مدرسان حرفه‌ای و تجهیزات مناسب، آموزشی استاندارد و مرتبط با نیازهای صنعت را دریافت می‌کنند.
آمادگی بهتر برای آزمون‌های صلاحیت: آموزش با کیفیت، شانس موفقیت آن‌ها را در آزمون‌های نهایی صدور گواهینامه (مانند آزمون‌های ISO 9712) افزایش می‌دهد.
برای صنعت و کارفرمایان:
افزایش قابلیت اطمینان به صلاحیت پرسنل: کارفرمایان می‌توانند با اطمینان بیشتری به گواهینامه‌های آموزشی صادر شده از مراکز منطبق با این استاندارد اعتماد کنند.
افزایش ایمنی و کیفیت: پرسنل آموزش‌دیده بهتر، به معنای کاهش خطاهای انسانی، تشخیص دقیق‌تر عیوب و در نتیجه، افزایش ایمنی و کیفیت محصولات و سازه‌هاست.

نتیجه‌گیری

مشخصه فنی ISO/TS 25108 یک گام بزرگ و ضروری در جهت حرفه‌ای‌سازی و استانداردسازی جهانی آموزش آزمون‌های غیرمخرب است. این استاندارد با تمرکز بر کیفیت "ورودی" سیستم صلاحیت‌سنجی، یعنی آموزش، به تقویت کل زنجیره کمک می‌کند. با ارائه معیارهای شفاف و قابل ارزیابی برای سازمان‌های آموزشی، این سند به ایجاد یک سطح پایه از کیفیت در سراسر جهان کمک کرده و تضمین می‌کند که نسل بعدی بازرسان NDT، با بالاترین سطح از دانش و مهارت عملی وارد صنعت می‌شوند. برای هر مرکز آموزشی که به دنبال تعالی و پیشرو بودن در این حوزه است، درک و پیاده‌سازی الزامات ISO/TS 25108 نه تنها یک انتخاب هوشمندانه، بلکه یک ضرورت استراتژیک برای آینده است.

استانداردهای مشابه یا مکمل

ISO/TS 25108 در یک اکوسیستم از استانداردهای مرتبط با کیفیت و صلاحیت عمل می‌کند:
ISO 9712 (Non-destructive testing — Qualification and certification of NDT personnel): این استاندارد اصلی و هدف است. تمام دوره‌های آموزشی طراحی شده بر اساس ISO/TS 25108 باید سرفصل‌ها و الزامات زمانی مشخص شده در ISO 9712 را پوشش دهند.
ISO/IEC 17024 (Conformity assessment — General requirements for bodies operating certification of persons): این استاندارد، الزامات مربوط به نهادهای صدور گواهینامه پرسنل (Certification Bodies) را مشخص می‌کند. این نهادها اغلب از ISO/TS 25108 برای ارزیابی و تأیید مراکز آموزشی همکار خود استفاده می‌کنند.
ISO 9001 (Quality management systems — Requirements): الزامات سیستم مدیریت کیفیت در ISO/TS 25108 از اصول ISO 9001 الهام گرفته شده است. یک مرکز آموزشی می‌تواند از ISO 9001 به عنوان چارچوبی برای پیاده‌سازی سیستم مدیریت کیفیت مورد نیاز در ISO/TS 25108 استفاده کند.
استانداردهای فنی مربوط به هر روش NDT: محتوای فنی دوره‌های آموزشی باید بر اساس آخرین ویرایش استانداردهای مربوط به اجرای هر روش باشد. (مثلاً ISO 17640 برای آزمون التراسونیک جوش یا ISO 3452-1 برای آزمون مایعات نافذ).