چکیده
استاندارد ISO 22163:2023 به‌عنوان نسخه به‌روزشده استاندارد مدیریت کیفیت در صنعت ریلی، راهنمایی جامع برای سازمان‌های فعال در حوزه ساخت و تأمین قطعات و خدمات حملونقل ریلی ارائه می‌دهد. این استاندارد که بر پایه ISO 9001 توسعه یافته، با افزودن الزامات اختصاصی همچون مدیریت ریسک پروژه، تحلیل تغییرات اقلیمی، ایمنی عملکردی و کنترل کیفیت زنجیره تأمین، به بهبود عملکرد سازمان، افزایش رضایت مشتری و توسعه پایدار کمک می‌کند. در این مقاله، ساختار، الزامات، تغییرات جدید، فرآیند دریافت گواهینامه و مزایای پیادهسازی آن به‌طور جامع بررسی شده است.
1. معرفی استاندارد ISO 22163:2023
استاندارد ISO 22163:2023 نسخه به‌روزشده‌ای از ISO/TS 22163:2017 است که توسط سازمان جهانی استانداردسازی (ISO) به منظور ارائه یک چارچوب جامع برای مدیریت کیفیت در صنعت حمل و نقل ریلی تدوین شده است. این استاندارد بر پایه ISO 9001:2015 طراحی شده، اما با افزودن الزامات خاص صنعت ریلی، کاربردهای تخصصی‌تری پیدا کرده است. هدف از این استاندارد، ارتقاء یکپارچگی سیستم‌های مدیریتی، افزایش کیفیت خدمات و محصولات ریلی و کاهش ریسک‌های عملیاتی در زنجیره تأمین این صنعت است.
ISO 22163:2023 نقش کلیدی در هماهنگ‌سازی الزامات بینالمللی برای تأمین‌کنندگان و تولیدکنندگان قطعات ریلی دارد. این استاندارد علاوه بر اصول اساسی مدیریت کیفیت، موضوعاتی مانند ایمنی محصول، ردیابی، قابلیت اطمینان و مسئولیت‌پذیری اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد. در نتیجه، سازمان‌هایی که این استاندارد را پیادهسازی می‌کنند، نه تنها به بهبود فرایندهای داخلی خود می‌پردازند بلکه اعتماد مشتریان و سهامداران خود را نیز افزایش می‌دهند.
2. ساختار و الزامات استاندارد ISO 22163
ساختار این استاندارد براساس ساختار سطح بالای Annex SL طراحی شده است که شامل 10 بند اصلی مشابه ISO 9001 می‌باشد. این بندها عبارت‌اند از: دامنه کاربرد، مراجع، اصطلاحات، زمینه سازمان، رهبری، برنامه‌ریزی، پشتیبانی، عملیات، ارزیابی عملکرد، و بهبود. با این حال، ISO 22163 شامل الزامات افزوده‌ای برای پاسخگویی به نیازهای خاص صنعت ریلی است که سازمان‌ها را ملزم به رعایت استانداردهای سخت‌گیرانه‌تری می‌کند.
الزامات کلیدی در این استاندارد شامل مدیریت ریسک پروژه، کنترل تغییرات مهندسی، ارزیابی تأمین‌کنندگان، تأییدیه‌های فنی، قابلیت ردیابی کامل و مدیریت چرخه عمر محصول می‌باشد. این موارد، تضمین‌کننده انطباق محصول با الزامات ایمنی و کیفیت در تمامی مراحل طراحی، تولید، نصب و نگهداری هستند. پیادهسازی موفق این الزامات به شرکت‌ها کمک می‌کند تا نه تنها کیفیت داخلی را ارتقاء دهند بلکه آمادگی لازم برای ممیزیهای خارجی و رقابت در بازارهای بینالمللی را نیز کسب نمایند.
3. تغییرات کلیدی نسخه 2023 نسبت به 2017
نسخه 2023 استاندارد ISO 22163 نسبت به نسخه 2017 تغییرات چشمگیری داشته است. یکی از مهم‌ترین تغییرات، تبدیل این سند از یک مشخصه فنی (Technical Specification) به یک استاندارد بینالمللی رسمی است که اعتبار و الزام‌آوری بیشتری به آن می‌بخشد. همچنین، رویکرد فرآیندمحور تقویت شده و نقش راهبردی مدیریت کیفیت در سطوح بالای سازمان‌ها پررنگ‌تر شده است.
در این نسخه، مفاهیمی نظیر مدیریت نوآوری، تحلیل خطرات و فرصت‌ها، توسعه مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی، مدیریت تغییرات اقلیمی و نظارت دقیق‌تر بر عملکرد تأمین‌کنندگان به طور رسمی در الزامات گنجانده شده‌اند. این تغییرات باعث میشود تا سازمان‌ها از دیدگاه پایداری، تاب‌آوری و انطباق با الزامات جهانی نظیر SDGs (اهداف توسعه پایدار سازمان ملل) عملکرد بهتری داشته باشند. در مجموع، نسخه جدید به گونه‌ای طراحی شده که سازمان‌ها را به سمت توسعه پایدار، ایمن و مبتنی بر نوآوری سوق دهد.
4. ملاحظات تغییرات اقلیمی در ISO 22163:2023
یکی از برجسته‌ترین نکات اضافه‌شده در نسخه 2023 استاندارد، الزامات مرتبط با تغییرات اقلیمی است. بنابر اصلاحیه جدید سازمان IAF در سال 2024، تمامی سیستم‌های مدیریت باید تأثیر تغییرات اقلیمی بر فعالیت‌های سازمان را شناسایی کرده و در فرآیندهای تصمیم‌گیری و مدیریت ریسک لحاظ کنند. این الزام در ISO 22163 نیز لحاظ شده و سازمان‌ها ملزم‌اند اثرات محیطی را در تعیین عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر سیستم مدیریت کیفیت در نظر بگیرند.
همچنین، سازمان‌ها باید طرف‌های ذی‌نفعی را که ممکن است تحت تأثیر مسائل اقلیمی قرار بگیرند، شناسایی کنند و برنامه‌هایی برای انطباق با تحولات اقلیمی طراحی نمایند. این امر، اهمیت ارزیابی چرخه عمر محصول، پایداری زنجیره تأمین، کاهش انتشار کربن و مدیریت منابع را افزایش می‌دهد. توجه به مسائل اقلیمی نه تنها به بهبود عملکرد زیست‌محیطی کمک می‌کند بلکه اعتبار برند و مزیت رقابتی سازمان را نیز ارتقاء می‌بخشد.
5. مزایای پیادهسازی استاندارد ISO 22163
پیادهسازی ISO 22163 مزایای متعددی را برای سازمان‌ها به همراه دارد. در وهله نخست، این استاندارد به افزایش کیفیت، ایمنی و قابلیت اطمینان محصولات ریلی کمک می‌کند. از آن‌جا که این صنعت نیازمند دقت بالا و حداقل ریسک است، رعایت الزامات این استاندارد به کاهش خطاهای انسانی، افزایش ردیابی و کنترل بهتر فرآیندها منجر میشود. در نتیجه، سازمان‌ها می‌توانند هزینه‌های ناشی از دوباره‌کاری، نقص محصول و خرابی‌های میدانی را کاهش دهند.
مزیت دیگر، افزایش اعتماد مشتریان و تسهیل ورود به بازارهای بینالمللی است. داشتن گواهینامه ISO 22163 اغلب یکی از پیش‌نیازهای همکاری با شرکتهای بزرگ تولید واگن، قطار و سیستم‌های حملونقل ریلی است. همچنین، این استاندارد با تمرکز بر بهبود مستمر و استفاده از شاخص‌های عملکردی (KPIs) امکان ارتقاء فرآیندها را فراهم می‌کند. همچنین، پیادهسازی این سیستم می‌تواند در جذب نیروی انسانی توانمند و حفظ برندینگ سازمانی موثر واقع شود.
6. تفاوت‌های ISO 22163 با ISO 9001
هرچند ISO 22163 مبتنی بر ISO 9001 طراحی شده است، اما تفاوت‌های مهمی میان این دو استاندارد وجود دارد. اول اینکه ISO 9001 یک استاندارد عمومی برای تمامی صنایع است، در حالی که ISO 22163 به طور اختصاصی برای صنعت ریلی توسعه یافته است. این تفاوت باعث شده تا ISO 22163 شامل الزامات فنی دقیق‌تری باشد که متناسب با پیچیدگی‌ها و حساسیت‌های محصولات و خدمات ریلی تنظیم شده‌اند.
از دیگر تفاوت‌ها می‌توان به لزوم تدوین فرآیندهای خاصی نظیر مدیریت ایمنی عملکردی (Functional Safety)، مدیریت ریسک پروژه، کنترل طراحی، ارزیابی تأمین‌کنندگان و تأییدیه محصول اشاره کرد. همچنین، در ISO 22163 توجه بیشتری به ممیزی داخلی، ردیابی، مدیریت تغییرات مهندسی و انطباق با الزامات قانونی و مقررات حملونقل ریلی شده است. این سطح از جزئیات، موجب میشود سازمان‌هایی که در صنعت ریلی فعالیت می‌کنند به استانداردی جامع‌تر و کاربردی‌تر دسترسی داشته باشند.
7. فرآیند دریافت گواهینامه ISO 22163:2023
دریافت گواهینامه این استاندارد یک فرآیند چندمرحله‌ای و ساختارمند است. در مرحله اول، سازمان باید اقدام به آموزش پرسنل کلیدی، شناسایی شکاف‌های موجود نسبت به الزامات استاندارد و تدوین طرح پیادهسازی کند. این مرحله معمولاً شامل تحلیل SWOT، تعیین الزامات ذی‌نفعان و مستندسازی فرآیندهاست.
در گام بعدی، ممیزی داخلی انجام میشود تا آمادگی سازمان برای دریافت گواهی ارزیابی گردد. پس از رفع نواقص داخلی، باید یکی از نهادهای معتبر بینالمللی مورد تأیید UNIFE (سازمان صادرکننده IRIS) انتخاب شود. این نهاد یک ممیزی مرحله اول (مستندسازی) و سپس مرحله دوم (عملکرد واقعی) را انجام می‌دهد. در صورت تطابق کامل، گواهینامه رسمی ISO 22163 صادر خواهد شد. این گواهی هر سه سال تمدید میشود و در این مدت، ممیزیهای مراقبتی سالیانه نیز انجام میشود.
8. منابع معتبر
ISO.org – ISO 22163:2023
UNIFE – IRIS Certification
IAF - Climate Change Amendment
نتیجه‌گیری
پیادهسازی ISO 22163:2023 یکی از الزامات اساسی برای سازمان‌های فعال در زنجیره تأمین صنعت ریلی است. این استاندارد ضمن ارتقاء کیفیت، ایمنی و عملکرد فرآیندها، زمینه‌ساز افزایش رقابت‌پذیری جهانی و رضایت مشتریان می‌گردد. با توجه به تحولات اقلیمی، الزامات پایداری و مسئولیت اجتماعی، این استاندارد نقش مهمی در تحول دیجیتال، نوآوری و توسعه پایدار خواهد داشت.
سازمان‌هایی که خواهان رشد در بازار بینالمللی، مشارکت در پروژههای بزرگ حملونقل و تثبیت جایگاه خود در صنعت ریلی هستند، باید نسبت به پیادهسازی و دریافت گواهینامه ISO 22163:2023 اقدام نمایند.