راهنمای سلامت روان در شرایط اضطراری سازمان جهانی بهداشت (WHO): حمایت روانی و اجتماعی در بحران‌ها
نام انگلیسی راهنما: WHO Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support (MHPSS) in Emergency Settings (عناوین مشابه و مرتبط نیز وجود دارد، اما این مفهوم کلی را در بر می‌گیرد. یکی از اسناد کلیدی، "Mental health and psychosocial support in emergency settings: What should humanitarian health actors know?" است).
نام فارسی راهنما: راهنمای سازمان جهانی بهداشت در مورد سلامت روان و حمایتهای روانی-اجتماعی (MHPSS) در شرایط اضطراری
شرایط اضطراری، اعم از بلایای طبیعی، درگیری‌های مسلحانه، همه‌گیری‌های بیماری، یا سایر بحران‌های انسانی، تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر سلامت روان و بهزیستی افراد و جوامع آسیب‌دیده دارند. ارائه حمایتهای روانی-اجتماعی مناسب و به‌موقع در این شرایط، نه تنها یک ضرورت انسانی، بلکه بخش جدایی‌ناپذیری از پاسخ کلی به شرایط اضطراری است. سازمان جهانی بهداشت (WHO)، به عنوان مرجع جهانی در حوزه سلامت، راهنماییها و منابع متعددی را برای تقویت سلامت روان و حمایتهای روانی-اجتماعی (MHPSS) در شرایط اضطراری تدوین و منتشر کرده است.
شرکت بیکران راهکار، به عنوان یک نهاد پیشرو در زمینه صدور گواهینامه و ارزیابی انطباق، بر اهمیت توجه به تمامی جنبه‌های سلامت و ایمنی، از جمله سلامت روان در شرایط بحرانی، تأکید دارد و این محتوای جامع را برای افزایش آگاهی عمومی و تخصصی ارائه می‌دهد.
مقدمه‌ای بر سلامت روان و حمایتهای روانی-اجتماعی (MHPSS) در شرایط اضطراری
سلامت روان، طبق تعریف WHO، "حالتی از بهزیستی است که در آن فرد توانایی‌های خود را می‌شناسد، می‌تواند با استرس‌های عادی زندگی کنار بیاید، به طور مولد کار کند و قادر به مشارکت در جامعه خود باشد." شرایط اضطراری میتوانند این حالت بهزیستی را به شدت مختل کنند. افراد در معرض از دست دادن عزیزان، جراحت، آوارگی، خشونت، عدم اطمینان و فروپاشی ساختارهای اجتماعی قرار می‌گیرند که همگی منجر به بروز واکنش‌های استرسی، اضطراب، افسردگی، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و سایر مشکلات سلامت روان می‌شوند.
حمایتهای روانی-اجتماعی (MHPSS) به هر نوع حمایتی اطلاق می‌شود که برای محافظت یا ارتقای بهزیستی روانی-اجتماعی و/یا پیشگیری یا درمان اختلالات روانی طراحی شده است. این حمایت‌ها میتوانند شامل طیف وسیعی از مداخلات باشند، از ایجاد محیط‌های امن و حمایتی گرفته تا ارائه خدمات تخصصی سلامت روان.
اهمیت MHPSS در شرایط اضطراری:
کاهش رنج و پریشانی: کمک به افراد برای کنار آمدن با تجربیات آسیب‌زا و کاهش علائم استرس.
ارتقای تاب‌آوری: تقویت توانایی افراد و جوامع برای مقابله با سختی‌ها و بازیابی از بحران.
پیشگیری از اختلالات روانی: شناسایی زودهنگام افراد در معرض خطر و ارائه مداخلات پیشگیرانه.
بهبود عملکرد اجتماعی: کمک به افراد برای بازگشت به فعالیت‌های روزمره و مشارکت در جامعه.
تسهیل پاسخ کلی به شرایط اضطراری: افرادی که از نظر روانی وضعیت بهتری دارند، بهتر میتوانند در فعالیت‌های امدادی و بازسازی مشارکت کنند.
رعایت حقوق بشر: دسترسی به مراقبت‌های سلامت روان به عنوان بخشی از حق سلامت.
راهنماییهای سازمان جهانی بهداشت (WHO) در مورد MHPSS
سازمان جهانی بهداشت (WHO) طی سالیان متمادی، با همکاری شرکای بین‌المللی مانند کمیته دائمی بین سازمانی (IASC)، یونیسف، UNHCR و سایر سازمان‌های فعال در حوزه بشردوستانه، مجموعه‌ای از راهنماییها، ابزارها و منابع آموزشی را برای MHPSS در شرایط اضطراری توسعه داده است. این راهنماییها بر اساس شواهد علمی و تجربیات میدانی بنا شده‌اند.
برخی از اسناد و مفاهیم کلیدی در راهنماییهای WHO عبارتند از:
راهنمای IASC در مورد سلامت روان و حمایت روانی-اجتماعی در شرایط اضطراری (IASC Guidelines on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings): این یکی از جامع‌ترین و پرکاربردترین راهنماها در این حوزه است که WHO در تهیه آن نقش کلیدی داشته است. این راهنما یک چارچوب هرمی برای مداخلات MHPSS ارائه می‌دهد که شامل سطوح مختلفی از حمایت، از نیازهای اساسی و ایمنی تا خدمات تخصصی است.
هرم مداخلات MHPSS (MHPSS Intervention Pyramid):
سطح 1: خدمات اساسی و ایمنی: تامین نیازهای اولیه مانند سرپناه، غذا، آب، ایمنی و امنیت، که پایه و اساس بهزیستی روانی-اجتماعی هستند.
سطح 2: تقویت حمایتهای اجتماعی و اجتماعی: بسیج حمایتهای خانوادگی و اجتماعی، فعالیت‌های گروهی، و بازسازی ساختارهای اجتماعی.
سطح 3: حمایتهای متمرکز، غیرتخصصی: ارائه حمایتهای روانی-اجتماعی توسط کارکنان آموزش‌دیده (غیر متخصص سلامت روان)، مانند کمکهای اولیه روانشناختی (PFA).
سطح 4: خدمات تخصصی: ارائه خدمات بالینی توسط متخصصان سلامت روان (روانپزشکان، روانشناسان) برای افرادی که دچار اختلالات روانی شدید هستند.
کمکهای اولیه روانشناختی (Psychological First Aid - PFA): یک رویکرد انسانی و حمایتی برای کمک به افرادی که دچار پریشانی شدید ناشی از یک بحران هستند. PFA شامل ارائه حمایت عملی، گوش دادن فعال، و کمک به افراد برای دسترسی به اطلاعات و خدمات مورد نیازشان است، بدون اینکه آنها را مجبور به صحبت در مورد تجربیاتشان کند. WHO راهنمای میدانی برای PFA منتشر کرده است.
برنامه اقدام برای پر کردن شکاف سلامت روان (Mental Health Gap Action Programme - mhGAP): این برنامه WHO با هدف افزایش دسترسی به خدمات سلامت روان برای اختلالات روانی، عصبی و مصرف مواد، به ویژه در کشورهای با درآمد کم و متوسط، طراحی شده است. راهنمای مداخله mhGAP (mhGAP-IG) شامل پروتکل‌هایی برای ارزیابی و مدیریت این اختلالات توسط کارکنان بهداشتی غیرمتخصص است و نسخه‌هایی برای شرایط اضطراری (mhGAP-HIG) نیز دارد.
ادغام MHPSS در سایر بخش‌ها: WHO بر اهمیت ادغام حمایتهای روانی-اجتماعی در سایر بخش‌های پاسخ بشردوستانه، مانند سلامت عمومی، تغذیه، آموزش، و حفاظت، تأکید دارد.
اصول کلیدی راهنماییهای MHPSS سازمان جهانی بهداشت
راهنماییهای WHO و IASC برای MHPSS در شرایط اضطراری بر چندین اصل اساسی استوار هستند:
عدم آسیب‌رسانی (Do No Harm): اطمینان از اینکه مداخلات MHPSS به طور ناخواسته باعث آسیب بیشتر به افراد یا جوامع نمی‌شوند. این شامل حساسیت فرهنگی، اجتناب از برچسب‌زنی، و حفظ محرمانگی است.
ارتقای حقوق بشر و برابری: تمام مداخلات باید با احترام به حقوق بشر، کرامت و تنوع افراد انجام شود و دسترسی عادلانه به خدمات را برای همه گروه‌ها، از جمله گروه‌های آسیب‌پذیر، تضمین کند.
مشارکت: مشارکت فعال افراد و جوامع آسیب‌دیده در طراحی، پیاده‌سازی و پایش برنامههای MHPSS برای اطمینان از مرتبط بودن و پذیرش آنها.
استفاده از منابع و ظرفیت‌های موجود: شناسایی و تقویت سیستم‌ها، ساختارها و منابع حمایتی موجود در جامعه به جای ایجاد سیستم‌های موازی.
مداخلات چندلایه و یکپارچه: ارائه طیف وسیعی از حمایت‌ها در سطوح مختلف (هرم مداخلات) و ادغام MHPSS در سایر بخش‌های پاسخ بشردوستانه.
خدمات با کیفیت و مبتنی بر شواهد: استفاده از مداخلاتی که اثربخشی آنها از طریق تحقیقات و تجربیات میدانی نشان داده شده است.
حساسیت فرهنگی: درک و احترام به باورها، ارزش‌ها و شیوه‌های فرهنگی جامعه آسیب‌دیده در ارائه خدمات MHPSS.
رویکرد مبتنی بر نیاز: ارزیابی دقیق نیازهای روانی-اجتماعی جمعیت آسیب‌دیده برای طراحی مداخلات مناسب.
عناصر کلیدی برنامه MHPSS در شرایط اضطراری طبق راهنماییهای WHO
یک برنامه جامع MHPSS در شرایط اضطراری، با پیروی از راهنماییهای WHO، معمولاً شامل عناصر زیر است:
هماهنگی (Coordination):
ایجاد یک گروه کاری یا مکانیزم هماهنگی MHPSS با مشارکت تمام بازیگران دولتی، غیردولتی، بین‌المللی و محلی برای جلوگیری از تداخل، پر کردن شکاف‌ها و اطمینان از یک پاسخ منسجم.
ارزیابی (Assessment):
انجام ارزیابی‌های سریع و جامع از نیازها، منابع، ریسک‌ها و عوامل محافظتی مرتبط با سلامت روان و بهزیستی روانی-اجتماعی جمعیت آسیب‌دیده.
حفاظت و ارتقای حمایتهای اجتماعی (Protection and Promotion of Social Supports):
ایجاد فضاهای امن (به ویژه برای کودکان و زنان).
حمایت از شبکه‌های اجتماعی موجود و بسیج حمایتهای اجتماعی.
تسهیل پیوند مجدد خانواده‌ها.
تقویت ظرفیت جامعه و کارکنان (Strengthening Community and Family Supports):
آموزش اعضای جامعه و کارکنان خط مقدم (مانند معلمان، مددکاران اجتماعی، داوطلبان) در زمینه اصول MHPSS و کمکهای اولیه روانشناختی.
ارائه خدمات سلامت روان بالینی و سایر حمایتهای تخصصی:
دسترسی به خدمات تخصصی برای افرادی که دچار اختلالات روانی شدید یا متوسط هستند.
استفاده از راهنمای mhGAP-HIG برای مدیریت اختلالات شایع توسط کارکنان بهداشتی آموزش‌دیده.
در نظر گرفتن گروه‌های آسیب‌پذیر خاص:
توجه ویژه به نیازهای کودکان، نوجوانان، زنان، سالمندان، افراد دارای معلولیت، و سایر گروه‌هایی که ممکن است در شرایط اضطراری آسیب‌پذیرتر باشند.
مراقبت از کارکنان (Staff Care):
ارائه حمایتهای روانی-اجتماعی و مدیریت استرس برای کارکنان و داوطلبان فعال در پاسخ به شرایط اضطراری، زیرا آنها نیز در معرض فرسودگی شغلی و استرس آسیب‌زا هستند.
نظارت و ارزیابی (Monitoring and Evaluation):
پایش منظم و ارزیابی اثربخشی مداخلات MHPSS برای اطمینان از کیفیت و ایجاد بهبودهای لازم.
مزایای به‌کارگیری راهنماییهای WHO در مورد MHPSS
استفاده از راهنماییهای سازمان جهانی بهداشت برای MHPSS در شرایط اضطراری می‌تواند منجر به:
پاسخ مؤثرتر و مبتنی بر شواهد: اطمینان از اینکه مداخلات بر اساس بهترین دانش و تجربیات موجود انجام می‌شوند.
بهبود بهزیستی روانی-اجتماعی جمعیت آسیب‌دیده: کاهش رنج و ارتقای تاب‌آوری.
استفاده بهینه از منابع محدود: تمرکز بر مداخلات کلیدی و جلوگیری از اقدامات ناکارآمد یا مضر.
افزایش هماهنگی بین بازیگران مختلف: ایجاد یک چارچوب مشترک برای همکاری.
حمایت از حقوق افراد آسیب‌دیده: تضمین دسترسی به حمایتهای روانی-اجتماعی با کیفیت.
تقویت سیستم‌های سلامت محلی: در بلندمدت، به تقویت ظرفیت‌های ملی برای ارائه خدمات سلامت روان کمک می‌کند.
"اخذ گواهینامه" یا معادل آن برای راهنماییهای MHPSS سازمان جهانی بهداشت
همانطور که در ابتدا ذکر شد، راهنماییهای WHO در مورد MHPSS در شرایط اضطراری، استانداردهای قابل ممیزی برای صدور گواهینامه به معنای استانداردهای ISO نیستند. این‌ها مجموعه‌ای از توصیه‌ها، اصول و بهترین شیوه‌ها هستند که توسط یک نهاد تخصصی بین‌المللی (WHO) برای هدایت اقدامات در یک حوزه خاص ارائه شده‌اند.
بنابراین، یک سازمان یا فرد نمیتواند "گواهینامه انطباق با راهنمای MHPSS سازمان جهانی بهداشت" را از یک نهاد صدور گواهینامه دریافت کند.
با این حال، سازمانها و افراد میتوانند به روش‌های زیر تعهد و صلاحیت خود را در این زمینه نشان دهند:
آموزش و ظرفیت‌سازی:
شرکت در دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی معتبر در زمینه MHPSS، کمکهای اولیه روانشناختی (PFA)، mhGAP و سایر موضوعات مرتبط که توسط WHO، شرکای آن، یا موسسات آموزشی شناخته‌شده ارائه می‌شود. برخی از این دوره‌ها ممکن است گواهی شرکت یا صلاحیت صادر کنند (اما این گواهینامه انطباق با خود "راهنما" نیست).
پایبندی به اصول و بهترین شیوه‌ها:
سازمان‌های فعال در حوزه بشردوستانه و پاسخ به بحران میتوانند سیاست‌ها، برنامه‌ها و مداخلات خود را بر اساس راهنماییهای WHO و IASC بنا نهند و این پایبندی را در گزارش‌ها و ارتباطات خود نشان دهند.
ارزیابی و نظارت داخلی و خارجی (غیر گواهینامه‌ای):
سازمانها میتوانند عملکرد برنامههای MHPSS خود را به طور منظم بر اساس چارچوب‌ها و شاخص‌های توصیه شده توسط WHO ارزیابی کنند.
ممکن است کمکهای مالی یا شرکای بین‌المللی، ارزیابی‌هایی را برای سنجش کیفیت و همسویی برنامههای MHPSS با راهنماییهای بین‌المللی انجام دهند.
ادغام با سیستم‌های مدیریت کیفیت یا استانداردهای مرتبط:
اگر یک سازمان بهداشتی یا بشردوستانه دارای سیستم مدیریت کیفیت (مانند ISO 9001) باشد، می‌تواند فرآیندهای MHPSS خود را که بر اساس راهنماییهای WHO طراحی شده، در آن سیستم ادغام کند.
اصول MHPSS میتوانند در برنامههای مدیریت بحران یا تداوم عملیات که ممکن است بر اساس استانداردهایی مانند ISO 22301 یا ISO 22320 (به عنوان راهنما) باشند، لحاظ شوند.
نقش شرکت "بیکران راهکار" به عنوان یک نهاد صدور گواهینامه (CB):
با توجه به اینکه "بیکران راهکار" یک CB است و مشاوره ارائه نمی‌دهد، نقش آن در ارتباط با راهنماییهای MHPSS سازمان جهانی بهداشت محدود و غیرمستقیم خواهد بود:
ارائه اطلاعات عمومی و افزایش آگاهی:
"بیکران راهکار" می‌تواند از طریق وب‌سایت، وبینارها یا نشریات خود، اطلاعات عمومی در مورد اهمیت سلامت روان در شرایط اضطراری و وجود راهنماییهای معتبر بین‌المللی مانند راهنماییهای WHO را منتشر کند. این امر به افزایش آگاهی مشتریان و جامعه در مورد این موضوع حیاتی کمک می‌کند.
در نظر گرفتن جنبه‌های سلامت روان در ممیزی استانداردهای مرتبط (در صورت کاربرد):
در ممیزی استانداردهایی مانند ISO 45001 (سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی)، توجه به سلامت روان کارکنان (از جمله در شرایط اضطراری یا پس از حوادث) می‌تواند یک جنبه مهم باشد. اگرچه راهنمای WHO مستقیماً ممیزی نمی‌شود، اما آگاهی از آن می‌تواند به درک بهتر زمینه کمک کند.
در ممیزی ISO 22301 (سیستم مدیریت تداوم کسب‌وکار)، برنامههای مربوط به رفاه و حمایت از کارکنان در طول و پس از یک رویداد مخرب می‌تواند شامل جنبه‌هایی از MHPSS باشد.
تشویق به رویکردهای جامع:
"بیکران راهکار" می‌تواند به طور کلی سازمانها را تشویق کند که در کنار سیستم‌های مدیریتی که برای آنها گواهینامه صادر می‌کند، به سایر جنبه‌های مهم مانند سلامت روان کارکنان و جامعه نیز توجه داشته باشند و از راهنماییهای معتبر بین‌المللی در این زمینه‌ها استفاده کنند.
مهم است که "بیکران راهکار" به وضوح مشخص کند که برای راهنماییهای MHPSS سازمان جهانی بهداشت، خدمات صدور گواهینامه ارائه نمی‌دهد، زیرا این راهنماییها ماهیت الزامی برای گواهینامه ندارند.
چالش‌های پیاده‌سازی MHPSS در شرایط اضطراری
کمبود منابع مالی و انسانی متخصص: به ویژه در کشورهای با درآمد کم و متوسط.
انگ و تبعیض مرتبط با سلامت روان: که مانع از جستجوی کمک توسط افراد می‌شود.
دشواری دسترسی به جمعیت‌های آسیب‌دیده: به دلیل ناامنی، موانع جغرافیایی یا فرهنگی.
نیاز به هماهنگی قوی بین تعداد زیادی از بازیگران.
اطمینان از پایداری خدمات پس از مرحله اضطراری اولیه.
چالش‌های مربوط به نظارت و ارزیابی اثربخشی مداخلات در شرایط پیچیده بحران.
نتیجه‌گیری
راهنماییهای سازمان جهانی بهداشت (WHO) در مورد سلامت روان و حمایتهای روانی-اجتماعی (MHPSS) در شرایط اضطراری، یک منبع حیاتی برای تمامی سازمانها و افرادی است که در پاسخ به بحران‌های انسانی فعالیت می‌کنند. این راهنماییها با ارائه یک چارچوب مبتنی بر شواهد و اصول اخلاقی، به بهبود کیفیت و اثربخشی مداخلات MHPSS کمک کرده و در نهایت منجر به کاهش رنج و ارتقای بهزیستی افراد و جوامع آسیب‌دیده می‌شوند. اگرچه "گواهینامه" رسمی برای این راهنماییها وجود ندارد، اما پایبندی به اصول آنها و استفاده از دانش و ابزارهای ارائه شده، نشان‌دهنده تعهد به ارائه خدمات بشردوستانه با کیفیت و مسئولانه است.
شرکت "بیکران راهکار" اهمیت سلامت روان را به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از سلامت و ایمنی کلی درک کرده و از طریق افزایش آگاهی و ارائه خدمات ممیزی برای استانداردهای مرتبط، به تقویت رویکردهای جامع در سازمانها کمک می‌کند.
